Po zakończeniu II wojny światowej budynek niegdyś pięknej, murowanej synagogi w Brzostku był totalną ruiną. Jeszcze w czasie trwania działań wojennych w wyniku uderzenia pocisku artyleryjskiego zniszczeniu uległ dach synagogi. Przy kolejnych ostrzałach zniszczeniu uległy fragmenty ścian, sufitu oraz okna i drzwi. Pierwotny plan dotyczący budynku dawnej synagogi zakładał jej całkowite rozebranie. Ostatecznie podjęto decyzję o jej remoncie na który ówczesne władze Brzostku wydały gigantyczne jak na tamte czasy pieniądze.
Początek napływu Żydów do Brzostku szacuje się na połowę XIX wieku. Pierwsza wzmianka o gminie żydowskiej w Brzostku pojawia się w 1870 roku przy okazji spisu żydowskich gmin wyznaniowych w Galicji. Ponieważ warunkiem powołania gminy wyznaniowej żydowskiej było, istnienie synagogi przyjmuje się, że już wówczas była. Według przekazów brzosteckiego Żyda – Adama Szusa pierwsza synagoga była drewniana, położona w niedalekiej odległości od obecnej.
Wzniesienie nowej murowanej synagogi w Brzostku
Z analizy protokołu parcelowego Gminy Brzostek założonego w 1878 roku wynika, że po tej dacie gmina izraelicka kupuje od mieszczanina brzosteckiego – Szymona Tułeckiego działkę, na której została wybudowana nowa murowana synagoga. Synagogę wybudowano przy znacznym wsparciu finansowym Żydów z USA. Przedwojenny wygląd synagogi przedstawia fotografia z portalu Muzeum Polin – Dziedzictwo Polskich Żydów.
Budynek synagogi o powierzchni 225 m2 i kubaturze 790 m3 wybudowano z cegły. Budynek oprócz sali głównej miał 4 inne pomieszczenia. W tym miejscu wypada wyjaśnić, że synagoga to obiekt wielofunkcyjny: miejsce modlitwy, studiowania Tory i Talmudu, sala zebrań, siedziba kahału, kancelaria, pomieszczenie sądu rabinackiego. O ile co jakiś czas zmieniał się kantor i szames w brzosteckiej synagodze to rabinów było w historii synagogi zaledwie dwóch. Najpierw Juda Wolkenfeld, a później jego wnuk Chaim Wolkenfeld. Z bardzo licznej rodziny Chaima Wolkenfelda przeżył wojnę tylko jeden syn. Jego wnukowie to nowojorscy rabini. Sam Chaim został zamordowany w parku dworskim w Strzegocicach, podczas transportu z trzynastoma innymi Żydami z Brzostku do obozu w Pustkowie.
Tora z brzosteckiej synagogi trafiła do muzeum w Australii
Nie wiele wiadomo o wystroju i wyposażeniu synagogi. Wspominano o dość dużej jak na lokalne warunki bibliotece. Jedynym zachowanym, o którym wiadomo, przedmiotem jest największy obiekt żydowskiego kultu Sefer -Tora. Zniszczony zwój odzyskał w 1946 roku Adam Szus. Emigrując pod koniec lat sześćdziesiątych do Australii, zabrał rodał ze sobą. W 2006 roku przekazał Sefer – Torę do Muzeum Judaizmu w Sydney. Przekazanie zwoju do muzealnego zbioru spotkało się z rozgłosem w australijskich mediach.
Losy brzosteckiej synagogi po zakończeniu II wojny światowej
Po wymordowaniu brzosteckich Żydów w sierpniu 1942 roku wejścia do budynku synagogi były zabite deskami. Działania frontowe na przestrzeni jesieni 1944 roku aż do wyzwolenia Brzostku z niemieckiej okupacji 17 stycznia 1945 roku przyniosły olbrzymie zniszczenia w zabudowie okolicznych wsi i miasta Brzostku. Wskutek uderzenia pocisku artyleryjskiego zniszczeniu uległ dach synagogi, przy kolejnych ostrzałach kolejne jej elementy ściany, sufit, stolarka okienna i drzwiowa. Po wyzwoleniu czekano kto z żydowskich mieszkańców, wróci do miasteczka. Wróciło zaledwie kilku Żydów. Za mało by odmówić kadysz. Wyjechali do Tarnowa, Krakowa. Co jakiś czas wracali tylko w związku ze zbywaniem odziedziczonych nieruchomości.
Tymczasem budynek synagogi popadał w coraz większą ruinę. W 1950 roku władze gminne zabezpieczyły budynek przed wchodzeniem, ale zniszczenia synagogi były tak duże, że przez kolejne lata władze powiatowe i wojewódzkie rozważały rozbiórkę obiektu, nie zgadzały się na jego odbudowę. W lutym 1956 roku GRN w Brzostku podjęła uchwałę o wystąpieniu do władz centralnych o rozbiórkę synagogi. Jeszcze w tym samym roku Gmina otrzymała zgodę nie na rozbiórkę a odbudowę budynku.
Odbudowa synagogi w Brzostku
Wobec takiej decyzji powołano Społeczny Komitet Odbudowy, który zajął się zwózką drzewa i społeczną zbiórką pieniędzy na cel odbudowy budynku. Na kolejnych sesjach GRN w Brzostku omawiano postępy w odbudowie budynku. W pierwszym roku odbudowano mury, wykonano więźbę dachową i przykryto budynek z jednej strony blachą z drugiej eternitem. Na początku w budynku miał być ośrodek zdrowia. W styczniu 1957 roku podjęto decyzje o przeznaczeniu budynku na obiekt szkoły podstawowej. Zwrócono się też o przyjęcie zarządu i dalsze finansowanie odbudowy obiektu przez Powiatową Radę Narodową w Jaśle.
Władze Powiatu wniosek odrzuciły. Próby przerzucania finansowania remontu obiektu wynikały z olbrzymich kosztów remontu, które ciężko było pokryć z budżetu gminy. Remont budynku byłej synagogi był inwestycją priorytetową dla gminy. W pięcioletnim planie zagospodarowania gminy na lata 1956 – 1961 na remont tego obiektu zaplanowano aż 269 450 złotych, podczas gdy na pozostałe inwestycje w Gminie zaledwie 128 550 złotych.
Poszukiwanie funduszy na odbudowę budynku dawnej synagogi
Szukano pieniędzy na omawianą inwestycję w różnych miejscach. W 1958 roku, udało się pozyskać 134 000 złotych w tym z Totalizatora Sportowego. W 1959 roku GRN w Brzostku zaciągnęła na prace przy obiekcie kredyt w wysokości 90 000 złotych ze środków na popieranie czynów społecznych. Kwoty przeznaczone przez GRN na adaptację budynku na cele oświatowe, pomimo inflacji były pokaźne. Dla porównania plan dochodów Gminy Brzostek w 1960 roku wynosił tylko 322 tysiące złotych. Odbudowa zniszczonego w czasie wojny budynku synagogi była największą inwestycją gminną w powojennym piętnastoleciu.
W odbudowę zaangażowały się nie tylko władze, ale co należy szczególnie podkreślić mieszkańcy, którzy przekazywali pieniądze w zbiórkach publicznych i pracowali społecznie.
Utworzenie Szkoły Rolniczej i internatu w Brzostku
W 1960 roku pojawiła się możliwość powołania po raz pierwszy szkoły ponadpodstawowej w Brzostku, ale warunkiem było przeznaczenie budynku na ten cel. W takich okolicznościach powstała Szkoła Rolnicza w Brzostku a budynek trafił pod zarząd PRN w Jaśle. Szkoła rozwijała się, czyniono kolejne nakłady inwestycyjne. W drugiej połowie lat 70 – tych w budynku utworzono internat.
Postępowanie o zwrot budynku dawnej synagogi Gminie Żydowskie w Krakowie
W 1997 roku Parlament RP uchwalił ustawy regulujące zwrot majątków dla kościołów i związków wyznaniowych w Polsce. Postępowania o zwrot miały odbywać się przed komisjami regulacyjnymi. W oparciu o ustawę o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich rozpoczęło się w 2001 roku przed Komisją Regulacyjną Do Spraw Gmin Wyznaniowych Żydowskich w Warszawie, postępowanie o zwrot Gminie Żydowskiej w Krakowie, nieruchomości synagogalnej w Brzostku . Postępowanie zakończyło się w czerwcu 2011 roku orzeczeniem o braku stanowiska.
Gmina Wyznaniowa Żydowska w Krakowie otrzymała 143 tys. złotych
W grudniu 2011 roku Gmina Wyznaniowa Żydowska w Krakowie złożyła do Sądu Okręgowego w Rzeszowie pozew o wydanie przedmiotowej nieruchomości, będącej we władaniu Skarbu Państwa. Przed Sądem Skarb Państwa reprezentowała Prokuratoria Generalna Rzeczypospolitej Polskiej. W wieloinstancyjnym postępowaniu zapadło kilka orzeczeń łącznie z przeniesieniem własności na Gminę Żydowską.
Ostatecznie Sąd Apelacyjny w Rzeszowie w kwietniu 2018 r. zasądził, aby Skarb Państwa wypłacił kwotę 143 tysięcy złotych Gminie Wyznaniowej Żydowskiej w Krakowie. Starosta Dębicki Pan Andrzej Reguła jako zarządzający majątkiem Skarbu Państwa w Powiecie Dębickim wykonał prawomocny wyrok.
Obecnie Gmina Brzostek wystąpiła do Wojewody Podkarpackiego, aby przekazał jej przedmiotową nieruchomość od zawsze związaną z mieszkańcami Gminy Brzostek, a obecnie stanowiącą własność Skarbu Państwa.
Lucyna Pruchnik
